Sanitarnoj inspekciji u čast - 140. godina sanitarnog nadzora u Srbiji

05/09/2020

„Narodno zdravlje – narodno blagostanje“ uskliknuo je pre dva i po veka Bendžamin Franklin, istaknuti naučnik, političar i filozof s one strane Atlantika, izražavajući sa svega četiri reči težnju mnogih zemalja da određenim merama unaprede opšte zdravlje stanovništva i produže život ljudi.

Naime, neuhranjenost, loši higijenski uslovi kao i dečje i druge zarazne bolesti, najpre kuga a onda i kolera i tuberkuloza, uzimale su strahovito visok danak tako da je prosečan životni vek u srednjem veku bio tek nešto preko 30 godina, a u 18. i 19. veku još i manji. Podaci za Mančester sa okolinom za 1837. godinu su zastrašujući: prosečan uzrast stanovnika u trenutku smrti bio je 17. godina, a zemljoradnika – 38. Zato i ne čudi što je prvi zakon modernog doba koji propisuje sanitarne mere i donet u Engleskoj 1848. godine, te da su slični zakoni doneti tridesetak godina kasnije i u Nemačkoj, Francuskoj i Austriji.

Ono što mnoge može da začudi je da se u ovoj oblasti, od samih početaka svoje samostalnosti dobijene sultanovim Hatišerifom 1830. godine, Srbija svrstala u sami vrh evropskih država.

Od karantina „nepismenog“ Kneza Miloša do „Vladanovog zakona“ i formiranja sanitarnog inspektorata(1881)

Prihvativši ideje lekara Srba iz Vojvodine Knez Miloš je shvatio značaj sanitetskog kordona u cilju zaštite od prenošenja kuge sa teritorija pod turskom vlašću i 1836. godine podigao karantine na južnim i istočnim granicama- najpre u Poreču , Ćupriji i Aleksincu, a odmah zatimi u Mokroj gori, Bregovu, Radujevcu, na Pandiralu,Gramadi, Vasilenoj česmi,Čepačkoj adi, Vrškoj čuki, dok je na zapadu karantin formiran u Raškoj.

Ustavom iz 1838. godine u Srbiji je izvedena i prva organizacija zdravstvene službe odnosno formirane su građanska i vojna sanitetska služba u okviru Popečiteljstva vnuternih djela, a u okviru službe organizovano je i Odeljenje karantinsko sa sanitetom. U naredne dve decenije sanitetska služba postavila je osnove organizacije zdravstvene zaštite kao i delatnosti sanitarnog nadzora u Srbiji. Dolaskom školovanih lekara koji su postavljeni na dužnost okružnih sreskih i opštinskih fizikusa, obe ove delatnosti su se razvijale i usavršavale, najpre u gradovima a kasnije u celoj zemlji. Tako je 1876. godine kada je započeo prvi srpsko-turski rat, u građanskom sanitetu Kneževine Srbije radilo 69 lekara, 10 lekarskih pomoćnika 26 apotekara i 5 apotekarskih pomoćnika, dok je u vojnom sanitetu bilo 19 lekara, 5 lekarskih pomoćnika, jedan apotekar i četiri apotekarska pomoćnika.

Srbija je na Berlinskom kongresu 1878. Godine stekla potunu nezavisnost i već u sledećim godinama napravila takve iskorake u oblasti zdravstvene zaštite i sanitarnog nadzora da se svrstala među najnaprednije u toj oblasti u Evropi – 1879. godine, svega četiri godine posle engleskog „Zakona o javnom zdravlju“ donet je „Zakon o narodnom sanitetskom fondu“ i „Zakon o čuvanju zdravlja u narodu i domaćoj stoci“.
Ovi zakoni označavaju početak savremene organizacije zdravstvene službe pa čak i sanitarno-nadzornih poslova(rudiment sanitarne inspekcije).

Dr. Adler(Beč): “Iz ovih zakona se vidi koliko je nad nama i drugim državama Srbija“

Ključni iskorak dolazi 1881. godine – Skupština Kneževine Srbije usvaja „Zakon o uređenju sanitetske struke i čuvanju narodnog zdravlja“ i „Zakon o ustanovljenju sanitetskog narodnog fonda“ koji se ovog puta nisu ugledali na postojeće evropske zakone već su postavili originalan model sveobuhvatne zaštite stanovništva i obezbeđena sredstva za njegovu realizaciju.
 
Bio je to krupan doprinos ukupnoj evropskoj civilizaciji o čemu svedoče iskazi najviših medicinskih autoriteta tog doba – dr. Adler(Beč):“Iz ovih zakona se vidi koliko je nad nama i drugim državama Srbija“, prof.dr.Vize(Cirih): “Sanitet Srbije je u daleko povoljnijem položaju no u većini država Evrope kojima je takav zakon samo skrivena želja“, prof.dr. Rekli(Lajpcig): “Srbija sanitetskim zakonom prednjači nad drugim državama“ itd…Najzaslužniji za donošenje ovog i ovakvog zakona bio je dr. Vladan Đorđević čiji su nadahnuti pledoaje na skupštinskoj raspravi povodom ovih zakona objavile sve najuglednije novine Evrope.
 
„Vladanovim zakonom“ postavljeni su temelji preventivne zaštite zdravlja stanovništva, uključujući i mere ekološke zaštite i mere sanitarnog nadzora uporedo sa organizacijom zdravstvene zaštite obolelih.
 
Na osnovu ovih zakona dalje je Uredbama rešen čitav niz važnih pitanja: dužnosti i prava okružnih lekara(fizikusa), sreskih lekara,opštinskih lekara i babica,pitanje privatnih lekara i privatne prakse,državnih i opštinskih lekara, takse za lekarske usluge, pitanje karantina,vakcinacije i revakcinacije protiv velikih boginja, pravila o grobljima i sahranjivanju,ograničavanju bluda i zaštiti građanskog morala, itd. Posebnim zakonima regulisan je i rad i organizacija bolnica i apoteka kao i sanitarno higijenski uslovi u njima.
 
Centralnu upravu ovog sistema činili su:
 
1. Sanitetsko odeljenje pri Ministarstvu unutrašnjih poslova
· Glavni sanitetski savet
· Državna hemijska laboratorija
 
2. Stručni zdravstveni radnici koji su vršili i državne funkcije
· Fizikusi(okružni,sreski i opštinski)
· Opštinske babice
· Marveni lekari
 
3. Institucije zdravstvene delatnosti
· Ustanove za sprečavanje razboljevanja ljudi i stoke
· Karantini, polukarantini i sastanci na granicama države
· Ustanove za čuvanje neizlečivih bolesnika –slepih, gluvih, bogalja, sumanutih
 
4. Ustanove za školovanje zdravstvenih radnika
· škole za babice
· škole za lekarske pomoćnike
 
Stručnu kadrovsku strukturu Sanitetskog odeljenja činili su: 1. Načelnik, 2. Tri inspektora saniteta od kojih jedan mora imati diplomu magistra farmacije, 3. Jedan građevinski inženjer, 4. Dva sekretara i jedan referent za javnu higijenu, 5. Dva državna hemičara itd.
Prvi inspektorat u Srbiji – pre 140 godina
 
Po svojoj strukturi kao i dužnostima koje su pred njega postavljene možemo reći da je Sanitetsko odeljenje Ministarstva unutrašnjih dela Kneževine Srbije iz 1881. godine imalo ulogu koju danas vrše inspektorati.
Evo nekih od tih zadataka zadataka Sanitetskog odeljenja:
 
Da što temeljnije proučava bolovanje i umiranje u celoj državi, uzroke najčešćim bolestima u narodu i na domaćoj stoci, način i krug njihovog širenja i da se svagda stara celishodnim naređenjima da se spreči razboljevanje gde to nije moguće da se stara da se razboljevanje ograniči na što manju meru.
 
Da izrađuje predloge za zakone i pravila o postupanju pri zaraznim bolestima, epidemijama, epidermijama i pri stočnim prileptičkim bolestima da izrađuje ustrojstvo i propise službene u karantinima i sastancima.
Da naređuje kalemljenje i prekalemljivanje kravljih boginja po celoj državi, da propisuje pravila za to,i da kontroliše kako se to vrši.
 
Da vodi nadzor nad pregledanjem mrtvaca, da propisuje pravila o sahranjivanju na groblju, da kontroliše iskopavanje i prenošenje mrtvaca, gde je ovo nužno.
 
Da zakonodavnim putem raširi nadležnost sanitetske policije, da upliviše na sanitetske odnošaje uopšte izdavanjem poučnih naredaba a naročito na javne zavode kao što su škole, kasarne, apsane, fabrike, rudnici, železnice, kanali za odvod nečisti, vodovodi itd. Da propisuje obavezna pravila za sanitetske uslove pod kojim se kakav zanat ili industrija može dopustiti kako bi se zdravlje radenika u njima sačuvalo od propadanja.Tako isto ima pravo propisati obavezna pravila za sve ove sanitetske uslove:u mehanama, gostionicama,pivarama, lebarnicama, baštama i drugim publici dostupnim mestima, po kojima će u svim javnim lokalima odgovoriti se uslovima za održavanje zdravlja.
 
Da se stara da se pravila o ograničavanju bluda i svega onoga što ga potiče i može da širi najstrože vrše
 
Da nadzirava kupatila,plivališta,zavode za gimnastiku…propisujući nužna pravila za njihovo podizanje i održavanje
 
Da redovno objavljuje stanje zdravlja u narodu a svake godine da podnosi Ministarstvu opširan izveštaj
 
Posebnim pravilnikom detaljno su uređene nadležnosti okružnih fizikusa:
 
Da se stara o stanju zdravlja u narodu;
 
Da načelstvu predlaže da se ukloni što je god škodljivo po zdravlje kao što su baruštine, smrdljivi žabljaci koji se nalaze u blizini kuća u kojima se stanuje, svinjski obori i nužnici, nečiste kasapnice i sapundžinice,đubrišta i mrcine po ulicama saranjivanje mrtvaca blizu kuća, kopanje plitkih grobova, iskopavanje lešina, prodavanje nezrelog voća, nezdravog mesa, kvarne ribe, pokvarenog vina, brašna, kafe i td.
 
Da vodi nadzor nad svim mineralnim vodama, da predlaže sve šta je za njihovu opravku, administraciju i unapređenje nužno, itd.
 
Na taj način, u punoj meri i obimu konstituisana je funkcija sanitarnog nadzora. Pri tome je manje važno što ona nije imala formalni naziv inspekcije već se vodila kao sanitetska referada i/ili sanitetska policija koja je obavljala delatnost sa ovlašćenjima državnog upravnog organa.

Nekoliko decenija kasnije, posle Velikog rata i formiranje nove države, Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, 1918. godine formiran je Ministarski savet a sanitetsko odeljenje je preuzeto i činilo je osnovu i temelj novouspostavljenog Ministarstva zdravlja, koje je tada bilo jedinstveno u svetu.

Uredbom o ustrojstvu oblasnih sanitetskih uprava iz 1921, a naročito izmenama i dopunama Uredbe iz 1924. godine postavljeno je da su inspektori neposredna stručna, administrativna i disciplinska vlast nad svim lekarima, sanitetskim ustanovama i sanitetskim osobljem svoga reona. Reon moraju obići bar dva puta godišnje.

Inspektori su dobijali službenu legitimaciju i polagali službenu zakletvu.

Dragoman Paunović, predsednik MINS-a
Literatura: “Sanitarna inspekcija i sanitarni nadzor u Jugoslaviji”, Prof.dr.Predrag Dovijanić, prof. dr. Slobodan Hasura, Beograd 2000.